Haritaki – Terminalia chebula Retz.

Classical reference of Haritaki

Bhava Prakasha Nighantu Haritakyadi Varga- 6- 7

Synonyms

हरीतक्यभया पथ्या कायस्था पूतना अमृता। 

हैमवत्यव्यथा चापि चेतकी श्रेयसी शिवा।। 

वयस्था विजया चापि जीवन्ती रोहिणीति च।।

The synonyms of Haritaki are Haritaki, Abhaya, Pathya, Kayastha, Putana, Amrta, Haimavati, Avyatha, Chetaki, Sreyasi, Shiva, Vayastha, Vijaya, Jivanti, and Rohini.

Bhava Prakasha Nighantu Haritakyadi Varga- 8- 10

Types, origin, characters

विजया रोहिणी चैव पूतना चामृता अभया ।

जीवन्ती चेतकी चेति पथ्याया: सप्तजातय:।। 

विंध्याद्रो  विजया हिमाचलभवा स्याच्चेतकी पूतना। 

सिन्धौ स्यादथ रोहिणी निगदिता जाता प्रतिस्थानके ।।

चम्पायामृता अभया च जनिता देशे सुराष्ट्राव्हये। 

जीवन्तीति हरीतकी निगदिता सप्त प्रभेदा बुध: ।। 

अलाबुवृत्ता विजया वृत्ता सा रोहिणी स्मृता।

पूतना अस्थिमतीसूक्ष्मा कथिता मांसला अमृता ।।

पंच्च रेखाभया प्रोक्ता जीवन्ती स्वर्णवर्णिनी ।

त्रिरिखा चेतकी ज्ञेया सप्तानामियमाकृति: ।। 

The seven types of Haritaki are, Vijaya, Rohini, Putana, Amrita, Abhaya, Jivanti, and Chetaki, (Vijaya type of Haritaki grows in Vindhya mountains, Chetaki in Himalayan mountains, Putna in Sindhu country, Rohini in Pratishthana, Amrta in Campa region, Abhaya also in the same area and Jivanti in Saurashtra Desa). Vijaya is elliptically oblong, Rohini is round, the seed of Putana is big and the overall size is small, the rind is heavy in Amrtà, five ridges are present in Abhaya, Jivanti is gold colored and Chetaki has three ridges. These are the different characters of different varieties of Haritaki.

Bhava Prakasha Nighantu Haritakyadi Varga- 11- 18

Utilities of seven types of Haritaki

विजया सर्वरोगेषु रोहिणी व्रणरोहिणी ।

प्रलेपे पूतना योज्या शोधनार्थे अमृता हिता ।।

अक्षिरोगे अभया शस्ता जीवन्ती सर्वरोगहत्‌ ।

चूणर्थि  चेतकी शस्ता यथायुक्त॑ प्रयोजयेत्‌ ।।

चेतकी द्विविधाप्रोक्ता श्वेता कृष्णा च वर्णत: ।

षड अंगुलायता शुक्ला कृष्णा त्वेका अंगुला स्मृता ।।

कचिदा स्वादमात्रेण काचिह्न्थेन भेदयेत्‌ ।

काचित्स्यर्शेन दृष्या अन्या चतुर्द्धा भेदयेच्छिवा ।।

चेतकीपाद पच्छायामुपसर्पन्ति ये नरा: ।

भिद्यन्ते तत्क्षणादेव पशुपक्षि मृगादय: ।।

चेतकी तु धृता हस्ते यावत्तिष्ठति देहिन: ।

तावद्धिद्येत वेगैस्तु प्रभावान्नात्र संशय: ।।

नृपाणां सुकुमाराणां कृशानां भेषजदिषाम्‌ ।

चेतकी परमा शस्ता हिता सुखविरेचनी ।।

सप्तानामपि जातीनां प्रधाना विजया स्मृता ।

सुखप्रयोगा सुलभा सर्वरोगेषु शस्यते ।।

Vijaya variety can be utilized in all diseases, Rohini heals ulcers, Putana is good for topical application, Amrita is used in purgation, Abhaya has opted for ophthalmic conditions, and Jivanti can be used in all conditions. To make powder, the Chetaki variety is ideal. Chetaki is again divided into two varieties. White and black varieties. The white variety measures six Angula and the black variety measures only one Angula. Certain fruits of this variety cause purgation by tasting them, and certain others by inhaling, touching, or even by looking at them. If anybody passes by the shade of the tree, they purgate immediately and even animals, birds, and cattle are not exempted. This fruit continuously causes purgation as long as it is kept in the fist. It is very soft and causes very smooth purgation for those, who are very delicate, who do not like medicines, and emaciated. Out of all the seven types, Vijay is ideal as its application is easier, available easily, and can be administered in most diseases.

Bhava Prakasha Nighantu Haritakyadi Varga- 19- 26

Properties and action

हरीतकी पंञ्च रसा अलवणा तुवरा परम्‌।

रूक्षोष्णा दीपनी मेध्या. स्वादुपाका रसायनी ।।

चक्षुष्या लघुरायुष्या बूंहणी चानुलोमिनी ।

श्वासकासप्रमेहार्श: कुष्ठ शोथोदर कृमीन्‌ ।

वैस्वर्य ग्रहणी रोग विबन्ध विषमज्वरान्‌ ।

शुल्माध्मान तृषा छर्दि हिक्काकण्डूहदामयान्‌ ।।

कामलां शूलमानाहं प्लीहाञ्च यकृत्तथा ।

अश्मरीं मूत्रकृच्छ्ञ्च मूत्राघातञ्च नाशयेत्‌ ।।

स्वादु तिक्त कषायत्वात्पत्तहतकफहत्‌ सा।

कटु तिक्त कषाय त्वादम्लत्वादयातहच्छिवा ।

पित्कृत्कटुकाम्लल्वाातकृन्न कथं शिवा।। 

प्रभावादयोषहन्तृत्व॑ सिद्धं यत्तत्परकाश्यते ।

हेतुभिः शिष्याबोधार्थ नापूर्व क्रियते अधुना ।।

कर्मान्यत्व॑ गुणै: साम्य॑ दृष्टमाश्रय भेदत: ।

यतस्ततो वेति चिन्त्य॑ धात्री लकुचयोर्यथा ।।

Haritaki has five Rasas (tastes), devoid of saltish taste and dominant in astringent. It is drying, heat generating, appetizer, brain tonic, attains sweetness after digestion, vitalizer, good for eyes, light to digest, increases longevity, strength-giving, and mild laxative. This drug can relieve cough, dyspnea, urinary problems including glycosuria, hemorrhoids, skin diseases, edema, abdominal diseases, intestinal worms, change in voice, malabsorption, constipation, malarial fevers, intestinal growths, lower abdominal distension, thirst, vomiting, hiccough, itching sensation, heart diseases, jaundice, spasmodic pains, upper abdominal distension, splenic diseases, liver diseases, urinary calculi, difficult micturition and obstructed micturition. Haritaki is capable of reducing Kapha and Pitta owing to its sweet, bitter, and astringent effects and tastes. It can reduce Vata, due to its sour taste. Why Haritaki is not increasing Vata and Pitta due to its pungent and sour tastes is that the actions exerted are because of the underlying unspecified actions but not because of any visible or explainable properties. The explanation based on its tastes as given above is merely to enlighten the students. The therapeutic result is not a wonderful thing as it is an established clinical fact. The fact here is that all the actions of Haritaki are due to its explainable properties. The properties of Rasas vary, depending upon the substances or drugs they are attached to and the lively example is the difference between the actions of Amalaki and Lakuca.

Dhanwantri Nighantu Guduchyadi Varga- 203- 206

Properties and action

कषाया अम्ला च कटुका तिक्ता मधु रसांविता। 

इति पंञ्च रसा पथ्या लवणेन विवर्जिता ।।

अम्लभावाज्जयेद वातं पित्त मधुरतिक्तकात्‌ ।

कफ रूक्ष कषायत्वास्रिदोषघ्नी ततो अभया ।।

प्रपथ्या लेखनी लध्वी मेध्या चक्षुहिता सदा ।

मेहकुष्ठ व्रणच्छ्दिशोफवातास्र कृच्छजित।। 

वातानुलोमनी हद्या सेंद्रियाणां प्रसादनी ।

संतर्पण कृतानोगानप्रायो हन्ति हरीतकी ।।

Kaiydeva Nighantu Aushadi Varga, 222- 229

जया विलवणा पंच रसानु तुवरोत्कटा।

स्वादु पाकरसायुष्या रूक्षोष्णा बृहणी  लघु: ।।

दीपनी पाचनी मेध्या वयस:स्थापनी परम ।।

रसायनी च चक्षुष्या बलबुद्धिस्मृतिप्रदा ।

कुष्ठ वैवर्ण्य वैस्वर्यपुराण विषमज्वरान।। 

शिरो अक्षि पाण्डु हद्रोग कामला ग्रहणीगदान्‌। 

सशोष शोफातीसार मेह मोहवमिकृमीन्‌ ।

श्वास कास प्रसेक अर्श प्लीहानाह गदोदरान्‌ ।

विवन्ध स्रोतसां गुल्ममुरुस्तम्भमरोचकम्‌ ।।

हिध्मा आध्मान व्रण शूलं त्रीन दोषाश्चव्यपोहति ।

स्वादु अम्ल भावात्पवनंकटुतिक्ततया कफम ।।

कषाय मधुर त्वाच पित्तम हन्ति हरीतकी। 

मज्जवक्स्नायुमांसास्थिस्थिता: पंचाभयोद्धवा: ।। 

स्वादु कटवम्लतिक्ताख्यकषाया: क्रमशो रसाः। 

पथ्यामज्जा चक्षुष्यो वात पित्तहरो गुरु: ।।

Priya Nighnatu Haritkyadi Varga, 3- 5

हरीतकीं पंञ्च रसामुष्णामलवणां शिवाम्‌ ।

दोषानुलोमनीं लघ्वी विद्याद्‌ दीपनपाचनीम्‌ ।।

विशेषाद्‌ वातशमनीं दोष त्रय हरीं सराम्‌ ।

बहुरोगप्रशमनीं बुद्धीन्दियबलप्रदाम्‌ |

अर्शो गुल्ममुदावर्तमानाहमुदरं नवम। 

हन्ति शोथश्च पाण्डुञ्च वैस्वर्य  कासमुद्धतम्‌।। 

Bhava Prakasha Nighantu Haritakyadi Varga- 27

Sites of five tastes

पथ्याया मज्जानि स्वादुः स्नाय्वामम्लो व्यवस्थित: ।

वृन्तेतिक्तस्त्वचिकटुरस्थिस्थस्तुवरो रस: ।।

In Haritaki, the rind is sweet, ridges are sour, stalk is bitter, membrane is pungent and the seed is astringent.

Bhava Prakasha Nighantu Haritakyadi Varga- 28- 29

Qualities of best Haritaki

नवा स्निग्धा घना वृत्तगुर्वी क्षिप्ता च या अम्भसि ।

निमज्जेत्सा प्रशस्ता च कथिता अति गुणप्रदा ।।

नवादिगुणयुक्तत्व॑ तथैवात्र द्विकर्षता ।

हरीतक्या: फलेयत्र द्विम तच्छेष्टमुच्यते ।।

Haritaki, which is fresh, smooth, bulky, round, heavy, and drowns in water, is potent and said to be therapeutically active. Having all of the said properties and weighing two Tola, around (20g.) is considered to be the best.

Bhava Prakasha Nighantu Haritakyadi Varga- 30- 33

Properties of Haritaki in different forms

चर्विता वर्द्धयत्य अग्नि पेषिता मलशोधिनी ।

स्विन्ना संग्राहिणी पथ्या भृष्टा प्रोक्ता त्रिदोषनुत्‌ ।।

उन्मीलिनी बुद्धिबलेद्रियाणां निर्मूलिनी पित्तकफानिलानाम। 

विंस्त्रसिनी मूत्रशकृन्मलानां हरीतकी स्यात्‌ सहभोजनेन ।।

अन्नपानकृतान्दोषान्वातपित्तकफोद्धवान्‌ ।

हरीतकी हरत्याशु भुक्तस्योपरि योजिता।। 

लवणेन कफ हन्ति पित्त हन्ति सशर्करा।

घृतेन वातजान्‌ रोगान्सर्वरोगान्गुडान्विता ।।

When chewed, it increases the digestive fire, when taken in the powder form acts as a purgative. When boiled on steam and eaten it causes constipation. When fried, remove all three Doshas. When consumed along with food, it enhances brain power and sensory functioning, removes the bad effects of Pitta, Kapha, and Vata, and streamlines the excretion of urine, faces, and sweat. When taken after food, it removes the defects of faulty food intake and diseases caused by Vata, Pitta, and Kapha. If taken with salt, it reduces Kapha, with sugar- Pitta, with Ghee- Vata diseases, and with jaggery, all the diseases are cured.

Bhava Prakasha Nighantu Haritakyadi Varga- 34

Ritu Haritaki

सिंधुत्यशर्कराशुण्ठीकणामधुगुडै: क्रमात्‌ ।

वर्षादिष्वभया प्राश्या रसायनगुणाधिणा ।।

A person who wishes to attain the vitalizing actions of Haritaki has to consume it with salt during the rainy season, sugar during the post-monsoon period, Sunthi during winter, Pippali during autumn, honey during spring, and jaggery during summer.

Bhava Prakasha Nighantu Haritakyadi Varga- 35

Contraindications

अध्वातिखिन्नो बलवर्जितश्च रूक्ष: कृशो लंघन कर्षितश्च। 

पित्ताधिको गर्भवती च नारी विमुक्तरक्तस्त्वभयां न खादेत ।।

Kaideva Nighantu Aushadhi Varga- 234

Unsuitable Haritaki

जन्तजग्धा दवा दग्धां जलेपंके स्थितां पुनः ।

ऊषरे च स्थितां भिन्नां वर्जयेततु हरीतकीम्‌।। 

Charaka Samhita Chikitsa Sthana, 1- 1/ 37

अतश्चामृतकल्पानि विद्यात्‌ कर्मभिरी दृशे: | 

हरीतकीनां शस्याभि भिषगामलकस्य च ॥

Charaka Samhita Chikitsa Sthana, 1- 1/ 29- 30

हरीतकीं पंञ्च रसामुष्णामलवणां शिवाम्‌ |

दोषानु लोमनीं  लघ्वीं विद्यद्यीपन पाचनीम्‌ ||

आयुष्यां पौष्टिकीं धन्यां वयसः स्थापनीं पराम्‌ ।

सर्वरोग प्रशमनीं बुद्धी इन्द्रियबलप्रदाम ||

Charaka Samhita Chikitsa Sthana, 1- 1/ 31- 32

कुष्ठ॑ गुल्ममुदावर्त्त शोष॑ पाण्डुवामयं मदम्‌।

अर्शसि ग्रहणीदोष॑ पुराण विषमज्वरम्‌ ||

हंद्रोगं सशिरोगमतीसार मरोचकम्‌ |

कासं प्रमेहमानाहं प्लीहानमुदरं नवम ||

Charaka Samhita Chikitsa Sthana, 1- 1/ 33- 34

कफप्रसेकं वैस्वर्य वैवर्ण्य॑ कामलां क्रिमीम्‌।

क्षवथुं तमक॑ छर्दि क्लैव्यमज्ञावसादनम्‌ ||

स्रोतोविबन्धान्‌ विविधान्‌ प्रलेप॑ हदयों रसो: |

स्मृतिबुद्धि प्रमोह॑ च जयेच्छीघ्र॑ हरीतकी ||

Charaka Samhita Chikitsa Sthana, 1- 1/ 36

आमलकीसमगुणा:

तान्‌ गुणांस्तानि कर्माणि विद्यादामलकीष्वपि।

यान्युक्तानि हरीतक्या वीर्यस्य तु विपर्यय: ||

Raja Nighnatu, Amradi varga, 68

भल्लातक: कटुस्तिक्त: कषायोष्ण: क्रिमीयेत्‌ ।

कफवातोदरानाह मेहदुनार्मनाशन: ||

Raja Nighnatu, Amradi varga, 67

फलम्‌

भल्लातक फलं कषाय मधुरं कोष्ण॑ कफार्तिश्रम

श्वासानाह विबन्ध शूल जठराध्मान क्रिमिध्वंसनम्‌ |

Raja Nighnatu, Amradi varga, 69

मज्जा 

तन्मज्जा  च विशोषदाहशमनी पित्तापहा तर्पणी |

वातारोचकहारि दीप्ति जननी पित्तापहा ||

Charaka Samhita Chikitsa Sthana, 1- 1/ 36

हरीतकीसेवनायोग्यावस्था

अजीर्णिन रूक्षभुज: स्त्रीमचालिषकर्शिता: ।

सेवेरनाभयामेते क्षु तृष्णा ध्यार्दिताश्च ये ||

Charaka Samhita Sutra Sthana

हरीतकी भक्षणनर्हजना:

अध्वातिखिन्नो बलवर्जितश्च रूक्षकृशो लंघन कर्षितश्च |

पित्ताधिकौ गर्भवती च नारी विमुक्तरक्तस्त्वभयां च खादेत्‌ ||

तृष्णायां मुखशोषे च हनुस्तम्भे मल ग्रहे |

नव ज्वरे तथा क्षीणे गर्भिण्यां न प्रशस्यते ||

“हरीतकी पथ्यानाम्‌ (श्रेष्ठम)”

Charaka Samhita Chikitsa Sthana, 1/ 76

प्रथम रसायनाध्याये पञ्चमो हरीतकी योग:

हरीतक्यादि रसायनम्‌

हरीतक्यामलकबिभीतक…..जराव्याधिपापाभिचारज्य-

पगतभय: शरीरेन्द्रियबुद्धिबलमतुलमुपलभ्याप्रतिहत-

सर्वारम्भ: परमायुरवापरुयात्‌ |

Chakra Dutta, Arsha Chikita, 5- 9

लिंग अर्श पथ्यादि वर्ति 

महा बोधिप्रदेशस्य पथ्या कोषातकीरज: |

कफेन लेपतो हन्ति लिंग वर्त्तिमसंशयम्‌ ||

Chakra Dutta, 40- 12

शलेष्मवातज वृद्धिरोगे

हरीतकीं मूत्रसिद्धां सतैलां लवणान्विताम्‌ |

प्रात: प्रातश्च सेवेत कफ वातामयापहाम्‌ ||

Chakradutta, 25- 44

आमवाते पथ्यादि चूर्णम

पथ्या विश्वयमानीभिस्तुल्याभि श्च चूर्णितं |

तक्रेणोष्णोदकेनापि अथवा काञ्जीकेँ वा ||

आमवातं निहन्त्याशु शोथ॑ मन्दा अग्नितामपि ||

Chakra Dutta Shleepada Chikitsa, 42- 12

श्लीपद हरीतकी प्रयोग: 

गन्धर्वतैल भ्रिष्टाम हरीतकीं गोजलेन य: पिबति |

श्लीपद बन्धनमुक्तो भवत्यसौ सप्तरात्रेण ||

सप्त जाते  हरिकती  उत्पति  स्थान           

विन्ध्याद्रौ विजया हिमाचल भवा स्यात चेतकी पूतना |

सिन्धौ स्यादथ रोहिणीम निगदिता जाता प्रतिस्थानके ||

Bhava Prakasha Nighantu Haritakyadi Varga

पाठान्तर 

चम्पायाममृता अभया च जनिता देशे सुराष्ट्रहये |

जीवन्तीति हरीतकी निगदिता सप्त प्रभेदा बुधहै: |

Bhava Prakasha Nighantu Haritakyadi Varga- 28- 29

उत्तमहरीतक्या लक्षणानि

नवा सिग्धा घना वृत्ता गुर्वी  क्षिप्ता च  वा अम्भसि |

निमज्जेत्सा प्रशस्ता च कथिता अतिगुणप्रदा ||

नवादिगुणयुक्तत्व॑ तथैवात्र द्विकर्षतः |

हरीतक्या:  फले यत्र ट्वयं तच्छेष्ठमुच्यते ||

हरीतक्या: प्रभावनिबन्धनं दोषान्तृत्व॑ न तु रसनिबन्धनम्‌

प्रश्न- स्वादुतिक्तकषायत्वात्पित्तहत्कफहत्‌  सा |

कटु तिक्तकषायत्वादम्लत्वाद्वातहच्छिवा  ||

पित्तकृत्कटुकाम्लत्वाद्वातकृन्न कथं  शिवा |

उत्तर- प्रभावादोषाहन्तृत्व॑  सिद्ध॑यत्तत्प्रकाश्यते |

हेतुभि: शिष्य बोधार्थ नापूर्व क्रियते अधुना ||

Bhava Prakasha Nighantu Haritakyadi Varga- 23- 26

सोदाहरण प्रभाव वैशिष्टयम्‌

कर्मन्यत्वं गुणै: साम्यं दृष्टमाश्रयभेदतः |

यतस्ततो नेति चिन्त्य॑ धात्रीलकुचयोर्यथा ||

Bhava Prakasha Nighantu Haritakyadi Varga- 27

हरीतक्यां तद्रसादीनां स्थानानि

प्रश्न- पथ्याया मज्जनि स्वादु: स्राय्वाम्लो व्यवस्थित: |

वृन्ते तिक्तस्त्वचि  कटुस्थिस्थस्तुवरो रस: ||

Bhava Prakasha Nighantu Haritakyadi Varga- 4- 5

उत्तर- प्रश्नमेतद्यथा पृष्ठ भगवन्वक्तुमहसि |

अशिनीर्वचनं श्रुत्वा दक्षो वचनमब्रवीत्‌ ||

प्रपात बिन्दुर्भदिन्यां शक्रस्य पिबतो अमृतम्‌ |

ततो दिव्यात्समुत्पन्ना सप्तजातिहरीतकी ||

Bhava Prakasha, Madhyama Khanda, 17- 18

छर्दिचिकित्सा 

हरीतकीनां चूर्णनतु लिहयान्माक्षिक संयुत्तम्‌ |

अधोमार्गीकृते दोषे छर्दि शीघ्र॑ निर्वर्तते || 

Bhava Prakasha, Stholya Adhikara, 39- 83

स्वेदा आधिक्य शरीर दौर्गंधे च ( मेदरोगे )

सुरया समभयाफल चूर्ण मधुनाविलिह्य: प्रत्यूषे |

स्वेदान्हत्वा लभते पुरुषो अप्यत्यन्तसौरभ्यम्‌ ||

Bhava Prakasha, Madhyama Khanda, 39- 75

स्वेदाधिक्य निवारणार्थे ( मेदोरोगे )

हरीतकीं तु सम्पिष्य गात्रमुद्वर्तयेन्नर: |

पश्चात्सानं प्रकुर्वीत देहस्वेद प्रशान्तये ||

Bhava Prakasha, Sthoulya Adhikara, 39- 71

कुक्षीयदुर्गन्धिनाशने (मेदविकारे )

बिल्बशिवा समभागा लेपाद्‌ भुजमूलगन्धमपहरति ।

परिणत पिडिकाञ्चापि पूती करंजत्थबीजं वा ||

Bhava Prakasha, Vriddhi Braghna Adhikara, 43- 34, Chakra Dutta, 40- 16

ब्रघ्न  चिकित्सायाम्‌

भृष्टश्च एरंडतैलेन सम्यक्कल्को अभयाभव: |

कृष्णासैन्धव संयुक्तो ब्रघ्न रोग हर: पर: ||

Bhava Prakasha, Shleepada Adhikara, 45- 15

श्लीपदे (एरण्डतैल सिद्ध) हरीतकी प्रयोगम

गंधर्व तैल सिद्धां हरीतकीं गो अम्बुना पिबेन्रित्यम्‌ |

श्लीपद बन्धनमुक्तो भवत्यसौ सप्तरात्रेण ||

Bhava Prakasha, Updansha Adhikara, 51/ 36- 37

उपदंश चिकित्सायां वराआदि गुग्गुलु 

Bhava Prakasha, Kusth Roga Adhikaram, 54- 52

कुष्ठे पथ्यादि लेपम 

Chakra Dutta, 31- 26

हृदयरोग चिकित्सायां वल्लभ घृतम्‌

मुख्य शतार्द्ध हरीतकीनां सौवर्चलस्यापि पल्लदयश्च ।

पकत्वम घृत॑ वल्लभकेति नाम्ना हच्छवासशूलोदर मारुतघ्रम्‌ ||

Charaka Samhita, Chikitsa Sthana, 1- 1/ 77

रसायने हरीतक्यादि योग:

हरीतक्यामलकबिभीतक……त्रिवर्षप्रयोगादस्य वर्षशतमजरं

वय तिष्टति श्रुतमवत्तिष्‌ठते, सर्वामया: प्रशाम्यन्ति, अधृष्यो भूतानां भवति।

Bhava Prakasha Nighantu Haritakyadi Varga, 29- 32

हरीतकी गुणा:

हरीतकी पञ्च रसा अलवणा तुवराः परम्‌।

रूक्षोष्णा दीपनी मेध्या स्वादुपाका रसायनी ||

चक्षुष्या लघुरायुष्या बूंहणी चानुलोमिनी |

श्वासकासप्रमेहार्श:  कुष्ठशोथोदर क्रिमीन्‌ ||

वैस्वर्यग्रहणीरोगविबन्ध विषमज्वरान्‌ |

गुल्माध्मानतृषाछर्दि हिक्का कण्डू हृदामयान्‌ ||

कामलां  गुल्मानाहं प्लीहानञ्च  यकृत्तथा |

अश्मरीं मूत्रकृच्छ्श्च  मूत्राघातञ्च  नाशयेत्‌  ||

Bhava Prakasha Nighantu Haritakyadi Varga, 1- 3

हरीतक्या उत्पत्ति कथा

प्रश्न- दक्ष॑ प्रजापतिं स्वस्थम अश्विनौ वाक्यमूचतु: |

कुत्तो हरीतकी जाता तस्यास्तु कति जातय: ||

रसा: कति समाख्यात: कति चोपरसा: स्मृता: |

नामानि कति चोक्तानि किं वा तासां च लक्षणम्‌ ||

के च वर्णा गुणा: के च का च कुत्र प्रयुज्यते |

केन द्रव्येण संयुक्ता कांश्च रोगान्व्यपोहति ||

Asvini Devas, the divine physician, enquired Daksa Prajapati about the characters and properties of Haritaki in the following manner. “What is the origin of Haritaki? How many types are there, or varieties are there? How many are the mainly perceivable Rasas (taste principles)? How many are the associated Rasas? How many are the synonyms? What are the different characters in each type? What are the different colors and characters? Which variety is indicated in which disease? Combining which drug or substance can remove which diseases? You are requested to answer these queries in the same order. After listening to the questions posed by Ashvini Kumaras, Daksa answered them like this. When lord Indra was consuming divine nectar, a few drops fell on the ground, and due to its divine origin, grew the seven types of Haritaki.

Raja Nighantu, Amradi varga, 216

हरीतकी गुणा: 

हरीतकी पञ्चरसा च रेचनी कोष्ठामयघनी लवणेन वर्जिता।

रसायनी नेत्रुजापहारिणी त्वगामयघनी किल योगवाहिनी ||

Raja Nighantu, Amradi varga, 217

अन्यच्च           

बीज अस्थि तिक्ता मधुरा तदन्तस्त्वग्मागतः सा कटुष्णवीर्या |

मांसांशतश्चाम्लकषाययुक्ता हरीतकी पंञ्च रसा स्मृतियम्‌ ||

Raja Nighantu, Amradi varga, 228

हरते प्रशमं व्याधीन्‌ भूयस्तरति यद्दपुः |

हरीतकी तु सा प्रोक्ता तत्र कौर्दीपिवाचक: ||

Charaka Samhita, Chikitsa Sthana, 5- 154/ 160

गुल्मे दन्ती हरीतकी योग:

Charaka Samhita, Chikitsa Sthana, 16/ 68

गोमूत्र हरीतकी

हरीतकी प्रयोगेण गोमूत्रेणाथवा पिबेत |

जीर्णे क्षीरिण भंज्जित रसेन मधुरेण वा ||

Chakra Dutta, Vriddhi Bradhn Chikitsa, 40- 13

चिरकालीन वृद्धिरोगे रुबुतैलभृष्टहरीतकी प्रयोग:

गोमूत्रसिद्धां रुबुतैल भृष्टां हरीतकीं सैन्धवचूर्णयुक्ताम्‌ |

खादेन्नर: कोष्ठजलाम्बुपानां निहन्ति वृद्धि चिरजां प्रवृद्धाम्‌ ||

Charaka Samhita, Chikitsa Sthana, 20/ 21

छर्दिरोगे

चूर्णानि लिहयान्मधुना अभयानां हृद्यानि वा यानि विरेचनानि |

मद्ये: पयोभिश्च युत्तानि युक्त्या नयन्त्यधो दोषमुदीर्ण मूर्ध्यम्‌ ||

Bhava Parkasha Madhyama Khanda, Jwara Adhikara, 1/ 670

ज्वरे (सदाह) पथ्या अवलेहम्‌

पथ्यां तैलघृत क्षोद्रे लिहयादाहविनाशिनीम्‌ |

Bhava Parkasha, Arsha Adhikara, 5/ 95, Vrinda Madhava, 5- 16

अर्शरोगे सगुडाभया योग:

पित्तश्लेष्मप्रशमनी कण्डूकुक्षिरुजा अपहा |

गुदजान्नाशयत्याशु भक्षिता सगुडा अभया ||

Bhava Parkasha Rasayana Adhikara, 73- 8

रसयानर्थे ऋतुहरीतकी

सिन्धूत्थ शर्करा शुण्ठीकणामधुगुडे क्रमात |

वर्षा आदिव्वभया प्राश्या रसायनगुणैषिणा ||

Bhava Prakasha Nighantu Haritakyadi Varga, 11- 12

विविध प्रयोजनेषु हरीतकी प्रयोगा:

विजया सर्वरोगेषु रोहिणी व्रणरोहिणी |

प्रलेपे पूतना योज्या शोधनार्थे अमृता हिता ||

अक्षिरोगे अभया शस्ता जीवन्ती सर्वरोगहत्‌ |

चूर्णर्थे चेतकी शस्ता यथायुक्त प्रयोजयेत्‌ ||

Bhava Prakasha Nighantu Haritakyadi Varga, 13

चेतकी ( हरीतकी ) जातय:

चेतकी द्विविधा प्रोक्ता श्वेता कृष्णा च वर्णतः |

षड अंगुलायता शुक्ला कृष्णा त्वेकागुला स्मृता ||

Bhava Prakasha Nighantu Haritakyadi Varga, 18

विजया (हरीतकी) प्राधान्यम्‌

सप्तनामापि जातीनां प्रधानां विजया स्मृता |

सुखप्रयोगा सुलभा सर्वरोगेषु शस्यते ||

Bhava Prakasha Nighantu Haritakyadi Varga, 15- 16

प्रभावात्‌ विरिचनम्‌

क्वचिदास्त्वादमात्रेण काचिद्वन्थेन भेदयेत्‌ |

क्वचिदत्स्पर्शन दृष्टया अन्या चतुर्द्धा भेदयेच्छिवा ||

चेतकी पादपच्छायामुपसर्पन्ति वे नरा: |

भिद्यन्ते तत्क्षणादेव पशुपक्षिमृगादय: ||

चेतकी  तु धृता हस्ते यावत्तिषठति देहिन: |

तावद्धिदेत वेगैस्तु प्रभावान्नात्र संशय: ||

Bhava Prakasha Nighantu Haritakyadi Varga, 17

सुखविरेचनार्थे प्रशस्तम्‌

नृपाणां सुकुमाराणां कृशानां भेषजद्विषम्‌ |

चेतकी  परम शस्ता हिता सुखविरेचनी ||

Chakra Dutta, Agni Mandya Chikitsa, 6- 75

अग्निमांद्य चिकित्सायां अभया प्रयोग:

विदह्मते यस्य च भुक्तमात्र॑ दहयेत हत्कोष्ठगलञ्च यस्य |

द्राक्षासितामाक्षिक संम्प्रयुक्तो लीढ़वा अभयां वै स सुख लभेत ||

Chakra Dutta, Agni Mandya Chikitsa, 6- 76

हरीतकी धान्यतुषोदकसिद्धा सपिप्पली सैन्धव हिंगुसंयुक्ता |

सोद्वारधूम॑ भूशमप्यजीर्ण विक्षिप्य सद्यो जनयेद्‌ क्षुधाञ्च  ||

Chakra Dutta, Arsha Chikitsa, 5- 16

सगुडकणा अभया प्रयोग:

सगुडां पिप्पलीयुक्तामभयां घृतभर्जिताम्‌ |

Chakra Dutta, Rakta Pitta Chikitsa, 7- 83

रक्तपित्ते अभया प्रयोग:

अभयामधुसंयुक्ता पाचनी दीपनीमता |

श्लेष्माणं रक्तपित्त्नञ्च  हन्ति शूलातिसारनुत्‌ ||

वासकस्वरसे पथ्य सप्तधा परिभाविता |

कृष्णा वा मधुना लीढा रक्तपित्त द्रुतम जयेत्‌ ||

अभयाशुण्ठी प्रयोग;

भवेदजीर्ण प्रति यस्य शंका सनिग्धस्य जन्तोरबलिनो अन्नकाले।

पूर्व सशुण्ठी मभयामशड: स प्राश्य भुञ्जित हितं हिताशी ||

Chakra Dutta, Agni Mandya Chikitsa, 6/ 81- 82

अग्निमांद्य पथ्या त्रिकम्‌ 

पथ्यापिप्पलिसंयुक्त॑ चूर्ण सौवर्चल पिबेत |

मस्तुनोष्णोदकेनाथ बुद्धवा दोषगति भिषक्‌ ||

चतुर्विधमजीर्णञ्च मन्दानलमथारुचिम्‌ |

आध्मानं वातगुल्मञ्चशूलश्ञाशु नियच्छति ||

Chakra Dutta, Chardi Chikitsa, 15- 9

छर्दिरोगे हरीतकी चूर्णम्‌

हरीतकीनां  चूर्णनतु लिहयान्नान्माक्षिक संयुत्तम्‌ |

अधोभागी कृते छर्दि क्षिप्र॑ निवर्तये ||

Chakra Dutta, Madatya Chikitsa, 18- 16

मदात्यय चिकित्सायां मद-मूच्छा प्रतिकारार्थं 

पथ्या क्वाथेन संसिद्ध घृतम धात्रीरसेन वा |

सर्पि कल्याणकं वा अपि मदनमूर्च्छाहरम पिबेत्‌ ||

Chakra Dutta, Aam Vata Chikitsa, 25- 11

आम वात  हरीतकी प्रयोग 

एरण्डतैलसंयुक्तां हरीतकीं भक्षयेन्नरो  विधिवत्‌ |

आमानिलार्त्तियुक्तो, गुध्नसिवृद्धयर्दितो नित्यम्‌ ||

Chakra Dutta, Shula Chikitsa, 26- 81

सर्वशूल शमनाय अभया प्रयोग:

मूत्रान्तः पाचितां शुष्कां लौहचूर्णसमन्वितान्‌ |

सगुडाभयामद्यात्‌ सर्वशूलशान्तये ||

Chakra Dutta, Udavarta Chikitsa, 28- 7

उदावर्त्त चिकित्सायां हरीतकी योगा:

हरीतक्यादि चूर्णम, इत्यादय: |

Chakra Dutta, 50/ 46

ग्रंथि रोगे हरीतकी चूर्णम्‌ द्वाक्षारसेन

कुष्ठ्घ्नाभ्यान्तर प्रयोगेषु गोमूत्रपक्व हरीतकी |

द्राक्षारसेन शोथपाण्ड्वामयहरी गुल्ममेह कफापहा |

कच्छूपामाहरी चैव पथ्या गोमूत्रसाधिता ||

Chakra Dutta, Kshudra Roga Chikitsa, 55/ 20

नखगत चिप्पोपचारार्थ अभया लेपः

स्वरसेन हरिद्राया: पात्रे कृष्णायसे अभयाम्‌ |

घृष्टा तज्जेन कल्केन लिम्पेक्षिप्य॑ पुनः पुनः ||

Ashtanga Hridya Uttara tantra, 40 – 48

वातकफविकारे

अभया अनिलकफे |

Vanga Sena Grehani, 168

ग्रहणीरोगे

तक्रेण वल्कल॑ पीत॑ स्निग्धं पथ्यातरुदभवम्‌ |

ग्रहणीम नाशयेत्‌ क्षिप्रमामरक्ताश्रित॑ ध्रुवम्‌ ||

Charaka Samhita, Chikitsa Sthana, 14- 67

अर्श 

गो मूत्रा व्युषित॑ दद्यात्‌ सगुडां वा हरीतकीम्‌ ||

हरीतकीं तक्र युतं त्रिफलां वा प्रयोजयेत् |

Charaka Samhita Chikitsa Sthana, 14- 119

सगुडां पिप्पलीयुक्तां घृत भृष्टां हरीतकीम्‌ |

त्रिवृद्न्तीयुतां वापि भक्षयेदानुलोमिकीम्‌ ||

Sushruta Samhita Chikitsa Sthana, 6/ 13

ब्रह्मचारी गोमूत्र द्रोणसिद्ध वा हरीतकीशत॑ प्रातर्यथाबलं क्षौद्रेण |

Charaka Samhita Chikitsa Sthana, 14- 65

सगुडां अभयां वापि प्राशयेत्‌ पौर्वभक्तिकीम्‌ |